ลำต้น
มะขามป้อมเป็นไม้ยืนต้นขนาดเล็กถึงขนาดกลาง และเป็นไม้ชนิดผลัดใบ ลำต้นสูงประมาณ 8 – 18 เมตร ลำต้นแตกกิ่งน้อยทำให้มีทรงพุ่มค่อนข้างโปร่ง มีลำต้น และกิ่งพุ่งตรง สูงชะลูด ลำต้นมีเปลือกสีน้ำตาลอมเทาเล็กน้อย ผิวลำต้นค่อนข้างเรียบ และสามารถลอกออกเป็นแผ่นได้ ส่วนเนื้อไม้ค่อนข้างเหนียว เนื้อไม้มีสีแดงอมน้ำตาล
ใบ
ใบมะขามป้อม เป็นใบประกอบแบบใบคู่ คือ ใบสุดท้ายเป็นใบคู่ คล้ายกับใบมะขาม แต่ใบมะขามป้อมมีจำนวนใบย่อยมากกว่า และใบย่อยเรียวยาวกว่า โดยใบมะขามป้อมจะแทงออกตามกิ่งเป็นคู่ๆ ตรงข้ามกัน ใบมีก้านใบหลัก ยาว 10-20 เซนติเมตร และมีใบย่อยเรียงตรงข้ามกันเป็นคู่ จำนวน 20-30 คู่ ยอดอ่อนมีสีแดงอ่อน เมื่อแก่มีสีเขียวสด ใบย่อยแต่ละใบมีลักษณะเรียวรี ขนาดกว้างประมาณ 3-4 มิลลิเมตร ยาวประมาณ 15-20 มิลลิเมตร แผ่นใบ และขอบใบเรียบ ปลายใบมน ใบมีสีเขียวสด โดยใบมะขามป้อมจะเริ่มร่วงตั้งแต่เดือนธันวาคม และจะผลิยอดอ่อนใหม่ในช่วงเดือนมีนาคม
ดอก
ดอกมะขามป้อมแทงออกเป็นดอกเดี่ยว ออกเป็นกระจุกตามก้านใบหรือซอกใบ 3 – 10 ดอก ดอกมีขนาดเล็ก มีสีขาวอมเหลือง เป็นดอกเพศผู้ และเพศเมียแยกดอกกัน แต่อยู่บนต้นเดียวกัน และแต่ละต้นจะมีดอกเพศผู้มากกว่าดอกเพศเมีย จึงพบว่า แม้จะมีดอกมากแต่บางครั้งอาจไม่ติดผลมาก ดอกทั้งสองเพศมีกลีบรองดอก 6 กลีบ โดยดอกเพศผู้มีฐานรองดอกเป็น 6 แฉก และมีเกสร 3 อัน ส่วนดอกเพศเมีย มีฐานรองดอกเป็นรูปถ้วย และมีรังไข่ 3 ช่อง
ผล และเมล็ด
ผลมะขามป้อมมีลักษณะทรงกลมหรือกลมแบนเล็กน้อย มีสีเขียวอ่อนเมื่อยังอ่อน และเมื่อสุกมากจะมีสีสีเขียวอมเหลือง ขนาดผลประมาณ 2-3 เซนติเมตร มีเปลือกผล และเนื้อผลเป็นส่วนเดียวกัน โดยมีเนื้อผลหนา 5-7 มิลลิเมตร สีขาวอมเหลือง และมีเส้นใยเล็กน้อยที่แทงออกมาจากเมล็ด เนื้อหุ้มเมล็ดส่วนนี้ เป็นส่วนที่ใช้รับประทาน มีลักษณะแข็งกรอบ และฉ่ำน้ำ เนื้อให้รสเปรี้ยวอมฝาดเล็กน้อย
ประโยชน์มะขามป้อม
1. มะขามป้อมนำมารับประทานสด ให้รสเปรี้ยวอมฝาด
2. เปลือก และใบ ใช้ต้มย้อมผ้า ให้สีน้ำตาลแกมเหลือง และหากผสมเกลือจะให้สีน้ำตาลอมดำ และหากย้อมเสื่อด้วยเปลือกจะได้สีดำ
สรรพคุณมะขามป้อม
ใบ และผล
– ช่วยต้านเซลล์มะเร็ง และรักษาโรคมะเร็ง
– ลดการทำงานของผิวหนัง ต้านการเสื่อมของเซลล์
– ป้องกันการเสื่อมของเซลล์ตับจากสารพิษ และช่วยในการกำจัดสารพิษให้ออกทางปัสสาวะ
– ช่วยป้องกันริ้วรอย และทำให้ผิวขาว
– กระตุ้นการสร้าง และซ่อมแซมเซลล์ผิวที่เสื่อมสภาพ
– กระตุ้นภูมิคุ้มกัน ช่วยให้ร่างกายแข็งแรง
– ช่วยลดอาการเมื่อยล้าของกล้ามเนื้อ ป้องกันการเป็นตะคริว ป้องกันโรคเหน็บชา
– ช่วยทำให้ชุ่มคอ แก้การกระหายน้ำ
– ลดเสมหะ ลดอาการระคายคอ
– แก้อาการวิงเวียนศรีษะ เมารถ เมาเรือ
– รักษาโรคเบาหวานหรือลดอาการแทรกซ้อนจากเบาหวาน
– ป้องกันเลือดออกตามไรฟัน
– ลดอาการแสบของแผลในช่องปาก ช่วยให้แผลหายเร็ว
– ช่วยในการขับลม แก้ท้องอืดท้องเฟ้อ
– ช่วยรักษาอาการท้องเสีย
– ช่วยขับปัสสาวะ
– ช่วยบรรเทาอาการไข้ แก้ไอ
– ช่วยขยายหลอดลม รักษาอาการหอบหืด
– รักษาแผลไฟไหม้ ด้วยการนำมาบดขยี้หรือตำให้ละเอียด ผสมน้ำเล็กน้อย ก่อนนำมาประคบแผล
– ช่วยลด และรักษาฝ้าหรือรอยด่างดำบนใบหน้าได้ โดยนำผลหรือใบมาตำผสมน้ำพอชุ่ม ก่อนทาบริเวณจุดด่างดำหรือรอยฝ้าเป็นประจำ 1-2 ครั้ง/วัน
– นำน้ำคั้นจากใบหรือผลมาหยอดตา ช่วยรักษาเยื่อตาอักเสบ และตาแดงได้
เมล็ด (นำมาต้มน้ำดื่ม)
– รักษาอาการท้องเสีย
– รักษาอาการท้องอืด และอาการจุกเสียดแน่นท้อง
– ช่วยขับปัสสาวะ
เปลือกลำต้น และแก่น
– นำมาต้มดื่ม แก้อาการอาหารเป็นพิษ
– น้ำต้ม ช่วยลดอาการปัสสาวะเล็ด และช่วยขับปัสสาวะ
– น้ำต้ม นำมาอาบ ช่วยป้องกัน และรักษาโรคผิวหนัง
ฤทธิ์สำคัญทางยาที่พบ
– ฤทธิ์ปกป้องเซลล์จากสารพิษ
– ฤทธิ์ต้านเชื้อจุลินทรีย์
– ฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระ
– ฤทธิ์ต้านการอักเสบ
– ฤทธิ์ป้องกันมะเร็งตับ
– ฤทธิ์ช่วยลดไขมันในเส้นเลือด
– ฤทธิ์กระตุ้นการทำงานของ natural killer cell
– ฤทธิ์ป้องกันตับอ่อนไม่ให้เกิดการอักเสบแบบเฉียบพลัน
– ฤทธิ์ยับยั้งเอนไซม์ ของไวรัส HIV
– ฤทธิ์ปกป้องเซลล์จากกัมมันตภาพรังสี